Lijsterbes

Ihkv Natuurgidsencursus IVN Amstelveen

Lijsterbessen
De dichtkunst beoefenen is
met de grootst mogelijke zorgvuldigheid
constateren dat bijvoorbeeld
in de vroege morgen
de lijsterbessen duizenden tranen dragen
als een tekening uit de kindertijd
zo rood en zo veel.

Rutger Kopland

De lijsterbes, behorend tot de Rozenfamilie, is ondanks dat feit, of juist daardoor, ‘t meest beroemd dankzij de poep van de lijster. Dus laten we die open deur meteen maar intrappen. Wie in de buurt van z’n huis een lijsterbes heeft staan waar hij regelmatig onderdoor loopt, kan dit beter in de herfst, wanneer de bessen van de boom er verleidelijk rijp uitzien voor eerder genoemde vogel, vermijden. De lijsters eten zich nl dermate vol van de vruchten dat deze net zo snel aan de achterkant van hun lijf er weer uit floepen. Onder de boom zal geleidelijk aan een rode cirkel rond de stam ontstaan. Dit dient als waarschuwing voor de stadse mens zich niet bloot te stellen aan ‘t gevaar van een met vogelpoep bekliederd pak.
Voordeel voor de lijsterbes is dat dit consumptiegedrag er voor zorgt dat de boom zich voort kan planten doordat de vogels zijn zaden anaal verspreiden.

De wetenschappelijke naam voor de struik, dan wel boom, luidt Sorbus aucuparia. Aucuparia is afgeleid van het Romeinse gebruik om vogels met de lijsterbessen als lokaas te vangen. Het woord betekende toentertijd ‘van de vogelvanger’.
Niet alleen lijsters zijn gek van de boomvruchten, ook merels, koperwieken en kramvogels mogen ‘t graag lusten en vormden zodoende een heerlijk maal voor de Romein. De boom trekt ook de vink aan, maar dit vooral omdat ‘t ook erg in trek is bij insecten. Verder schijnt ‘t voor vogels een prettige plek te zijn om een nest te bouwen.

Wil men overigens zelf de bes (die eigenlijk geen bes is, maar meer verwantschap vertoont met een appel) als voedsel gebruiken, dan kan men beter wachten tot de eerste nachtvorst van ‘t jaar er overheen is gegaan. Vóór die vorst zijn ze nl nog redelijk bitter, erna worden ze wat zoeter. Men kan daartoe natuurlijk ook de vriezer gebruiken.
Een ander voordeel van deze vrieskou is dat ‘t giftige parasorbinezuur in de pitvrucht wordt afgebroken. Hierdoor hoeft men zich niet al te ongerust meer maken over mogelijke vergiftiging. Dit resultaat kan men overigens ook verkrijgen dmv verhitting van de vrucht.
Parasorbinezuur komt vaak voor in de pitvruchten van de verschillende soorten Sorbus (let op de benaming van ‘t zuur). Volgens de door mij bij elkaar gescharrelde informatie zou alleen de Moravische of Zoete lijsterbes een aanzienlijk lager gehalte parasorbinezuur bevatten. Doordat deze bessen bovendien een hoog gehalte aan sorbitol bevatten, smaken ze uitgesproken zoet en worden ze veel gebruikt om marmelade mee te maken. Verder zijn ze rijk aan vitamine C en carotine, maar van dat laatste moet ik nog opzoeken wat dat inhoudt.

Er bestaan meer dan 100 soorten van de Sorbus. Wikipedia weet te melden dat de deskundigen ‘t er nog niet over eens zijn hoeveel, maar ‘t zouden er tussen de 100 en 200 moeten zijn. Met de mededeling dat ‘t er dus meer dan 100 zijn, sla je waarschijnlijk wel een goed figuur.
Een stuk of 20 daarvan zijn in de Nederlandse parken te vinden. En hoewel de voor Nederland inheemse Sorbus aucuparia staat voor de Wilde lijsterbes, zal je ook deze variant vooral in de door de mens aangelegde parken en bossen aantreffen. Zo wild is-ie inmiddels niet meer…

In mei begint de lijsterbes te bloeien. Vuilwitte schermbloemen vormt ‘t, met 5 kroon en 5 kelkbladeren.
Overigens zou men van de bloesem thee kunnen maken. Dit kan positief werken in geval van longaandoeningen, reuma, verstoppingen en bloedingen. Maar tegenwoordig heerst dit idee vooral binnen de alternatieve geneeskunde, heb ik mij laten vertellen.

De bladeren komen een maand eerder, begin april, en zijn veervormig, samengesteld en getand. Om mijn bomenboek maar eens letterlijk te citeren:

‘Bladverliezend, verspreid, tot 20 cm lang (…) met 9-17 deelblaadjes (…) tot 6 cm lang, langwerpig-eirond, van voren toegespitst (…) bovenzijde donkergroen, onregelmatig behaard, onderzijde blauwgroen, met witviltige, geleidelijk kaal wordende beharing; jonge bladen ruiken na kneuzing naar marsepein.’

De toendertijd ketterse Ieren, die nog nooit van Adam & Eva hadden gehoord, geloofden dat de vrouw ontstaan was uit de lijsterbes. Wij weten gelukkig inmiddels beter.
De Kelten gebruikten de boom voor allerhande rituelen, de Schotten om tovenarij af te weren. Varkens werden daartoe gedwongen lijsterbessen te eten, om zodoende ziekten te weren, en schapen moesten onder een tak van de boom door lopen. Duivels werden in heel Europa op kerkhoven geweerd dmv de lijsterbes.

Tot voor kort dacht men in Nederland en noord-Duitsland dat de bessen té giftig waren om ze te kunnen eten. Internet bracht ons gelukkig wijsheid uit andere regionen van Europa en zodoende maken Tineke & ik er in alle vertrouwen dat ‘t wel goed zal komen likeur van.
Maar waar heb ik in hemelsnaam die flessen toch verstopt?